Hoe evolueert de luchtkwaliteit in Vlaanderen?

Vlaamse uitstoot neemt af - Vlaanderen haalt Europese emissiedoelstellingen

De uitstoot van:

• fijn stof (PM₂,₅) was in 2021 gehalveerd t.o.v. van 2000;
• niet-methaan vluchtige organische stoffen (NMVOS) daalde tussen 2000 en 2021 met 45 %;
• stikstofoxiden (NO_x) lag in 2021 bijna 60 % onder het niveau van 2000;
• zwaveldioxide (SO₂) bedroeg in 2021 minder dan een zesde van die in 2000;
• ammoniak (NH₃) daalde in de periode 2000-2021 met 30 %.

Vlaanderen haalt daarmee alle emissiedoelstellingen uit het Vlaams Luchtbeleidsplan. Voor stikstofoxiden (NO_x) en ammoniak (NH₃) werden de uitstootdoelstellingen verstrengd n.a.v. de definitief vastgestelde PAS (Programmatische Aanpak Stikstof). Voor NO_x lijkt het doel tegen 2030 haalbaar, maar voor NH₃ zijn maatregelen nodig om het doel te halen.

Industrie en energiesector vervuilen steeds minder

Het plaatsen van filters en de verschuiving naar het gebruik van fossiele brandstoffen met een lager zwavelgehalte, met onder meer de uitfasering van de kolencentrales in Vlaanderen, zorgen voor een lagere uitstoot.

Bij de sector energie zien we in de periode 2000-2021 een belangrijke emissiedaling van zowel de deeltjesvormige als de gasvormige polluenten. Bij de sector industrie situeert de daling zich vooral bij de gasvormige polluenten, zoals zwaveldioxide, vluchtige organische stoffen en polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's). Momenteel is de industrie de belangrijkste uitstootbron van zwaveldioxide (raffinaderijen, ijzer- en staalindustrie) en de meeste zware metalen.

Aandeel uitstoot door huishoudens en wegverkeer neemt toe

Momenteel zijn de huishoudens (gebouwenverwarming) de belangrijkste bron van fijn stof en PAK's.

Wegverkeer en gebouwenverwarming zijn belangrijke bronnen:

• Het wegverkeer stootte in 2021 92 % minder fijn stof (PM_2,5) via de uitlaat uit dan in 2000, omdat auto’s minder vervuilend geworden zijn. In 2020 was er een bijkomende daling door minder verkeer omwille van de coronamaatregelen. In 2021 nam het verkeer opnieuw toe en zo ook de wegverkeeremissies.
  
• Het verkeer stoot nog steeds veel stikstofoxiden (NO_x) uit. Dieselvoertuigen stoten het meest NO_x uit.
• We stoken meer hout waardoor er fijn stof en kankerverwekkende stoffen in de lucht terechtkomen. Positief is wel dat het verbruik van fossiele brandstoffen zoals stookolie en steenkool daalt.
• Huishoudelijke houtstook en wegverkeer waren in 2021 samen verantwoordelijk voor ongeveer 70 % van de totale uitstoot van elementair koolstof (EC) in Vlaanderen.

Land- en tuinbouw nog steeds belangrijke bron van stikstof

Vooral ammoniak uit de veeteelt, maar ook NO_x-emissies van het verkeer, zorgen voor verzuring en vermesting en de vorming van (secundair) fijn stof. De uitstoot van ammoniak door de land- en tuinbouw daalde tussen 2000 en 2007 en bleef daarna eerder stabiel. Omdat de uitstoot van de andere sectoren wel verder afnam, stijgt het relatieve aandeel van de landbouw in de stikstofproblematiek.

De voorbije decennia is de luchtkwaliteit in Vlaanderen gevoelig verbeterd. We stellen wel vast dat de luchtkwaliteit er in 2022 niet meer op vooruit gegaan is. Belangrijkste oorzaken daarvoor zijn de heropleving van de economie na Covid en meer houtverbranding. Vooral stoffen die sterk gelinkt zijn aan houtverbranding (PAK's, organische massa in fijn stof en bepaalde roetfracties) namen toe.

Op basis van de metingen van de VMM blijkt dat het overgrote deel van de gemeten vervuilende stoffen in 2022 stagneert of licht stijgt ten opzichte van 2021

• Fijn stof stijgt licht op de meeste meetplaatsen.
• Stikstofdioxide stagneert. De meetplaats in Houthalen-Helchteren overschrijdt wel nipt de Europese grenswaarde met 41 µg/m³.
• PAK's nemen het sterkst toe. Benzo(a)pyreen, de belangrijkste PAK, nam gemiddeld over alle stations van het meetnet met meer dan 40% toe. Deze stof ontstaat typisch bij onvolledige verbranding en wordt sterk gelinkt aan houtverbranding. Ook bij de organische massa in PM2,5 fijn stof, ook gelinkt aan houtverbranding, zagen we de hoogste meetwaarden in jaren. Dit wijst op meer luchtvervuiling door houtverbranding dat wellicht toenam als gevolg van de energiecrisis.
• Tijdens de warme en zonnige zomer van 2022 werd de informatiedrempel voor ozon op zes dagen overschreden. Dit in tegenstelling tot de natte en milde zomer in 2021 toen de informatiedrempel geen enkele keer werd overschreden. Het ozonjaargemiddelde neemt verder toe in 2022 na de dip in 2021.

De VMM voert daarnaast ook bijkomende gebiedsgerichte metingen uit, onder andere:

• Vluchtige organische stoffen, zware metalen, dioxines en PCB's nabij industrie.
• PFAS in zwevend stof en in depositie nabij het bedrijf 3M en de Oosterweelwerken (sinds 2021). Op alle meetplaatsen liggen de PFAS-gemiddelden in 2022 onder de tijdelijke gezondheidskundige toetsingswaarde. Dichtbij 3M en de werfzone zijn de concentraties verhoogd.

Belangrijke impact van luchtvervuiling op onze gezondheid

Fijn stof, stikstofdioxide en ozon zijn de drie stoffen met de grootste gezondheidsimpact in Vlaanderen en leiden tot vroegtijdige sterfte. In 2021 waren er ongeveer 4200 vroegtijdige sterfgevallen door fijn stof (PM_2.5), ongeveer 1300 door ozon en ongeveer 1100 door stikstofdioxide. Die schattingen mag je niet optellen, want vroegtijdige sterfte wordt beïnvloed door meerdere stoffen.

Volgens modelberekeningen worden alle Vlamingen blootgesteld aan te veel fijn stof (PM_2,5) en ozon en bijna alle Vlamingen aan te veel stikstofdioxide.

De eerste belangrijke stap om de gezondheidsdoelstellingen op lange termijn te behalen is de uitvoering van de maatregelen uit het Vlaams Luchtbeleidsplan. De Vlaamse Overheid wil met dit plan op middellange termijn (2030) de gezondheidsimpact halveren en op lange termijn (2050) de WGO-advieswaarden respecteren. Het tweede voortgangsrapport toont de voortgang van de indicatoren en maatregelen.

Ook landbouw en natuur lijden onder luchtvervuiling

Door het teveel aan ozon brengen landbouwgewassen minder op en groeien bossen minder snel. Verzuring en vermesting schaden de natuurlijke vegetatie. In 2022 ondervonden alle loofbossen en bijna alle akkergronden (99.8 %) een te hoge ozondosis.

De stikstofdepositie was te hoog op 80 % van de oppervlakte natuur. Daarmee ligt het vooropgestelde doel uit het Luchtbeleidsplan nog niet binnen bereik. Vooral veeteelt (ammoniakuitstoot) en wegverkeer (uitstoot stikstofdioxides) stoten stikstof uit.

Om de biodiversiteit in stand te houden en de vegetatie te beschermen moet de luchtkwaliteit verbeteren en de stikstofdepositie verminderen. De maatregelen in het Luchtbeleidsplan (vooral in de landbouwsector, in mindere mate verkeer en industrie) en het bijkomend maatregelenpakket dat de Vlaamse overheid ontwikkeld voor de Programmatorische Aanpak Stikstof (PAS), zijn nodig om de doelen te realiseren.

Toetsing luchtkwaliteit 2022 aan normen EU en WGO

Op veel plaatsen in Vlaanderen halen we de normen van de Europese regelgeving (die naast gezondheidseffecten ook rekening houdt met economische en technische haalbaarheid).
Enkele stoffen (polluent) zijn nog niet volledig in orde met de EU-normen:

•  Voor fijn stof (PM10) werd de daggrenswaarde op 1 meetplaats in de Gentse kanaalzone overschreden, waarschijnlijk door wegenwerken. Doordat in die regio veel bedrijven zitten met stofproducerende activiteiten, is dit een regio met een hoge achtergrondconcentratie van fijn stof. De hoogste concentraties meten we tijdens de wegenwerken in de buurt van de meetplaats. We verwachten dat de daggrenswaarde voor PM10 in 2023 niet opnieuw overschreden wordt.
• Stikstofdioxide overschrijdt de jaargrenswaarde op één meetplaats bij een drukke gewestweg.
• Voor ozon worden overal de langetermijndoelstellingen overschreden.
• Ammoniak overschrijdt het kritieke niveau voor de vegetatie op het merendeel van de meetplaatsen
• Voor arseen noteren we op twee van de drie meetplaatsen in de omgeving van Hoboken concentraties boven de Europese streefwaarde.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) baseert zijn advieswaarden alleen op gezondheidseffecten en is hierdoor meestal strenger dan de Europese regelgeving. Voor fijn stof, stikstofdioxide en ozon overschrijden we de WGO-advieswaarden op alle meetplaatsen. In het Vlaams luchtbeleidsplan is het voldoen aan de WGO-advieswaarden opgenomen als langetermijndoelstelling (2050).

Voorstel herziening richtlijnen Luchtkwaliteit

De Europese Commissie lanceerde in oktober 2022 een voorstel voor herziening van de richtlijnen Luchtkwaliteit: de meeste grenswaarden worden verstrengd en de meeste streefwaarden worden verstrengd naar grenswaarden. De lidstaten zijn dit voorstel nog aan het bespreken, dus de wetgeving is nog niet van kracht.
Daarom toetst de VMM de data van 2022 aan de huidige EU-regelgeving en de huidige WGO-advieswaarden en nog niet aan de waarden van dit voorstel.

Toetsing Vlaamse luchtkwaliteit 2022 aan de Europese regelgeving (2008/50/EG - 2004/107/EG - CLRTAP)
Polluent	Toetsing aan de doelstelling	Meetplaatsen die doelstelling halen
Fijn stof - PM10-fractie	GW dag  GW jaar	42/43 43/43
Fijn stof - PM2.5-fractie	GW jaar  (reductie) GBI	45/45 (nvt - Vlaams gemiddelde)
Stikstofdioxide	GW uur, alarmdrempel uur  GW jaar - metingen met monitoren  GW jaar - metingen met passieve samplers  GW jaar - modelberekeningen	48/48 48/48 48/49 (nvt - model)
Zwaveldioxide	GW uur + dag   alarmdrempel uur	7/7 7/7
Koolstofmonoxide	GW 8-uur	4/4
Lood	GW jaar	12/12
Benzeen	GW jaar	13/13
Ozon - gezondheid	SW 8-uur uitgemiddeld over 3 jaar  langetermijndoelstelling - jaar  informatiedrempel - uur  alarmdrempel - uur	18/18 0/18 9/17 16/16
Ozon - vegetatie	SW -uitgemiddeld over 5 jaar  langetermijndoelstelling - jaar	17/17 1/17
Ammoniak - vegetatie	AB jaar - vaatplanten  AB jaar - (korst)mossen	4/24 0/24
Arseen	SW jaar	10/12
Cadmium	SW jaar	12/12
Nikkel	SW jaar	12/12
Benzo(a)pyreen	SW jaar	8/8
AB: aanbeveling          GW: grenswaarde          SW: streefwaarde (met vermelding van de tijdsspanne waarvoor de doelstelling geldt)

Toetsing Vlaamse luchtkwaliteit 2022 aan advieswaarden Wereldgezondheidsorganisatie
Polluent	Toetsing aan de advieswaarde	Aantal meetplaatsen die de advieswaarde halen
Fijn stof - PM10-fractie	(dag + jaar)	0/43
Fijn stof - PM2,5-fractie	(dag + jaar)	0/45
Stikstofdioxide	(uur - monitoren)  (dag - monitoren)  (jaar - monitoren)  (jaar - samplers)  (jaar - modelberekeningen)	47/48 0/48 4/48 5/49 (nvt - model)
Zwaveldioxide	(dag)	7/7
Ozon	(8-uur)  (piek seizoen)	0/18 0/18
Koolstofmonoxide	(8-uur)	4/4
Tolueen	(half uur - week)	5/5
Tetrachlooretheen	(jaar)	8/8
Lood	(jaar)	12/12
Cadmium	(jaar)	12/12
Kwik	(jaar)	1/1
Mangaan	(jaar)	12/12
tussen haakjes staat de tijdsspanne waarvoor de advieswaarde geldt